Τα στάδια της πνευματικής ανάπτυξης - 1ο μέρος από τον Σκοτ Πεκ
Η μοναδική ανθρώπινη ικανότητά μας για αλλαγή και εξέλιξη καθρεφτίζεται στην πνευματικότητά μας. Ανά τους αιώνες, βαθιά σκεπτόμενα άτομα, εξετάζοντας τον εαυτό τους, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι δε βρισκόμαστε όλοι στο ίδιο σημείο ούτε πνευματικά ούτε θρησκευτικά. Υπάρχουν διαφορετικά στάδια πνευματικής ή θρησκευτικής ανάπτυξης. Το άτομο που είναι περισσότερο γνωστό σήμερα για τα γραπτά του πάνω σε αυτό το θέμα είναι ο καθηγητής James Fowler του Candler School of Theology του Πανεπιστημίου Emory, συγγραφέας μεταξύ άλλων, ενός βιβλίου με τον τίτλο Στάδια της Πίστης (Stages of Faith).
Ο Fowler περιγράφει έξι στάδια πνευματικής ανάπτυξης, τα οποία εγώ συμπύκνωσα σε τέσσερα, αλλά στην ουσία λέμε το ίδιο πράγμα. Η δουλειά του είναι πολύ πιο ακαδημαϊκή από τη δική μου, γεμάτη αναφορές στη δουλειά άλλων θεωρητικών των σταδίων όπως ο Piaget, ο Erikson και ο Kohlberg.
Εγώ έφτασα στα στάδια αυτά όχι μέσα από τα βιβλία. αλλά μέσα από την εμπειρία - συγκεκριμένα, μέσα από αρκετές εμπειρίες τις οποίες συνηθίζω να αποκαλώ "ανατρεπτικές εμπειρίες", γιατί ανέτρεψαν τη λογική με την οποία έβλεπα τα πράγματα.
Η πρώτη έλαβε χώρα όταν ήμουν γύρω στα δεκαπέντε, οπότε αποφάσισα να επισκεφθώ μερικές από τις χριστιανικές εκκλησίες της περιοχής μου. Σε κάποιο βαθμό, αυτό που ήθελα ήταν να διαπιστώσω περί τίνος ακριβώς επρόκειτο, αλλά κυρίως αυτό που ήθελα ήταν να γνωρίσω κορίτσια.
Η πρώτη εκκλησία που αποφάσισα να επισκεφθώ ήταν μερικά τετράγωνα πιο κάτω από το σπίτι μου, και σε αυτή κήρυττε ο πιο διάσημος ιεροκήρυκας της εποχής, ένας "μεγάλος άντρας" του οποίου τα κυριακάτικα κηρύγματα μεταδίδονταν από όλες τις ραδιοφωνικές συχνότητες της χώρας. Στα δεκαπέντε μου, δε δυσκολεύτηκα καθόλου να τον χαρακτηρίσω απατεώνα.
Ωστόσο, πήγα σε μια άλλη εκκλησία, στην απέναντι πλευρά του δρόμου, όπου επίσης κήρυττε ένας γνωστός ιεροκήρυκας παρ'όλο που αυτός δεν ήταν τόσο διάσημος,, όσο ο πρώτος. Το όνομά του ήταν George Buttrick και στα δεκαπέντε μου δε δυσκολεύτηκα καθόλου να τον χαρακτηρίσω άγιο άνθρωπο, ένα πραγματικό άνθρωπο του Θεού.
Το φτωχό δεκαπεντάχρονο μυαλό μου τα είχε χαμένα. Από τη μια είχα τον πιο διάσημο χριστιανό ιεροκήρυκα της εποχής, και από όσο μπορούσα να καταλάβω ήμουν ήδη πιο ψηλά από εκείνον από πλευράς πνευματικής ανάπτυξης. Αλλά στην ίδια χριστιανική εκκλησία υπήρχε και ένας άλλος ιεροκήρυκας που ολοφάνερα ήταν έτη φωτός πιο μπροστά από μένα.
Δεν είχε καμιά λογική, δεν έβγαινε νόημα, και αυτός είναι ένας από τους λόγους που γύρισα την πλάτη μου στη χριστιανική εκκλησία για τα επόμενα είκοσι πέντε χρόνια.
Μια άλλη από τις εμπειρίες αυτές ήταν πιο μακροχρόνια και σταδιακή. Αφού είχα δουλέψει ως ψυχοθεραπευτής για αρκετά χρόνια, ένα παράξενο μοτίβο άρχισε να διαφαίνεται στη δουλειά μου. Αν έρχονταν να με δουν θρησκευόμενα άτομα και πραγματικά δούλευαν στη θεραπεία, τότε - πολύ συχνά - όταν τελείωναν τη θεραπεία έφευγαν σαν αμφισβητίες, σκεπτικιστές, αγνωστικιστές, ακόμα και άθεοι. Αλλά αν έρχονταν σε μένα άθεοι ή αγνωστικιστές ή σκεπτικιστές και πραγματικά δούλευαν στη θεραπεία, τότε - πολύ συχνά - όταν τελείωναν τη θεραπεία έφευγαν έχοντας γίνει βαθιά θρησκευόμενα άτομα ή άτομα με πνευματικές ανησυχίες.
Το μοτίβο αυτό δεν έμοιαζε να έχει καμία λογική και μου φαινόταν τελείως ακατανόητο. Ο ίδιος θεραπευτής, η ίδια μέθοδος, και ωστόσο επιτυχημένα μεν, αλλά αντίθετα αποτελέσματα.
Δεν μπορούσα να εξηγήσω το φαινόμενο αυτό, μέχρι που άρχισα να συνειδητοποιώ ότι δεν είμαστε όλοι στο ίδιο σημείο πνευματικά, και ότι υπάρχουν διαφορετικά στάδια στην πνευματική μας ανάπτυξη. Βέβαια πρέπει να αντιμετωπίσουμε τα στάδια αυτά με επιφυλακτικότητα και ευελιξία, γιατί τίποτα δεν είναι απόλυτο και υπάρχουν πάντα διαβαθμίσεις και διακυμάνσεις. Άλλωστε, ο Θεός έχει ένα παράξενο τρόπο να παρεμβαίνει πολλές φορές και να αλλοιώνει τις κατηγορίες μου, και οι άνθρωποι δεν κατατάσσονται πάντα τόσο καθαρά και τακτικά στα ψυχοπνευματικά μου συρταράκια, όσο πιθανώς θα με βόλευε.
Στην αρχή - στη βάση αν θέλετε - είναι το Στάδιο Ένα, το οποίο ονομάζω "χαοτικό/αντικοινωνικό" . Το στάδιο αυτό προφανώς περιλαμβάνει γύρω στο είκοσι τοις εκατό του πληθυσμού, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που αποκαλώ άτομα του ψεύδους. Γενικά, αυτό είναι ένα στάδιο απουσίας πνευματικότητας και οι άνθρωποι στο στάδιο αυτό δεν έχουν καθόλου αρχές. Το ονομάζω αντικοινωνικό, γιατί ενώ είναι ικανοί να παραστήσουν ότι αγαπούν τους άλλους, στην πραγματικότητα όλες οι σχέσεις τους με τους συνανθρώπους τους είναι εγωκεντρικές, με στόχο τη δική τους ικανοποίηση και μόνο, αν όχι άμεσα, χειριστικές. Χαοτικό το ονομάζω επειδή, καθώς δεν έχουν αρχές, δεν έχουν κανένα μηχανισμό που θα μπορούσε να ελέγξει τη συμπεριφορά τους εκτός από τη θέλησή τους. Καθώς η μη χαλιναγωγημένη θέληση μπορεί τη μια μέρα να ακολουθήσει ένα δρόμο και την άλλη έναν άλλο, η ύπαρξη των ανθρώπων αυτών είναι χαοτική. Για αυτό, τα άτομα στο στάδιο αυτό συχνά βρίσκονται μπλεγμένα σε φασαρίες και συχνά καταλήγουν στη φυλακή, στο νοσοκομείο, ή στο δρόμο. Ορισμένοι, ωστόσο, διαθέτουν αρκετή αυτοπειθαρχία και αν τη θέσουν στην υπηρεσία των φιλοδοξιών τους, ενδέχεται να κατακτήσουν θέσεις γοήτρου και εξουσίας. Ενδέχεται ακόμα και να γίνουν πρόεδροι της χώρας ή διάσημοι ιεροκήρυκες.
Τα άτομα στο Στάδιο Ένα έρχονται καμιά φορά σε επαφή με το χάος της ύπαρξής τους. Και όταν συμβεί αυτό, είναι η πιο οδυνηρή εμπειρία που μπορεί να βιώσει ένας άνθρωπος. Συνήθως την ξεπερνούν, αλλά αν η οδυνηρή αυτή εμπειρία συνεχιστεί, μπορεί ακόμη και να φτάσουν μέχρι την αυτοκτονία, και νομίζω ότι μερικές από τις ανεξήγητες αυτοκτονίες που ακούμε υπάγονται στην κατηγορία αυτή. Σποραδικά, βέβαια, ενδέχεται να περάσουν στο Στάδιο Δύο. Τέτοιες μεταβάσεις ή μεταστροφές είναι συνήθως - λέω συνήθως επειδή υπάρχουν πάντα εξαιρέσεις - πολύ ξαφνικές και δραματικές. Είναι σαν ο Θεός να απλώνει το χέρι Του και να τους τραβά προς τα πάνω. Κάτι εκπληκτικό συμβαίνει στα άτομα αυτά και είναι συνήθως απόλυτα ασυνείδητο. Αν μπορούσε να γίνει συνειδητό, νομίζω πως θα ήταν σαν να έλεγαν στον εαυτό τους: "είμαι πρόθυμος να κάνω οτιδήποτε, οτιδήποτε, για να απελευθερωθώ από το χάος αυτό, ακόμα και να αφεθώ για να με ελέγχει ένα ανώτερο πλαίσιο, ένας θεσμός".
Και έτσι περνούν στο Στάδιο Δύο, το οποίο ονομάζω "τυπικό / θεσμικό". Το ονομάζω θεσμικό, επειδή τα άτομα που βρίσκονται στο στάδιο αυτό εξαρτιούνται από κάποιο θεσμικό πλαίσιο το οποίο ελέγχει τη συμπεριφορά τους. Για μερικούς, το πλαίσιο αυτό μπορεί να είναι η φυλακή. Στις φυλακές, σύμφωνα με την πείρα μου, υπάρχει πάντα κάποιος κρατούμενος ο οποίος, όταν έρχεται ο νέος ψυχίατρος, πείθει μερικούς συγκρατούμενούς του για να κάνουν ομαδική θεραπεία, είναι το δεξί χέρι του δεσμοφύλακα, κι ωστόσο καταφέρνει να μην του καρφώσει ποτέ κανείς ένα μαχαίρι στα πλευρά. Είναι το πρότυπο του φυλακισμένου και πρότυπο πολίτη. Επειδή έχει προσαρμοστεί τόσο καλά στο ίδρυμα, του δίνεται αναστολή στην πρώτη δυνατή ευκαιρία. Αμέσως, γίνεται περιφερόμενος δημόσιος κίνδυνος και μέσα σε μια βδομάδα από την αποφυλάκισή του, συλλαμβάνεται και πάλι και κλείνεται πίσω από τα σίδερα της φυλακής, όπου για μια ακόμη φορά γίνεται πρότυπο πολίτη, καθώς έχει τους τοίχους της φυλακής γύρω του να οργανώνουν την ύπαρξή του.
Για άλλους, το πλαίσιο αυτό μπορεί να είναι ο στρατός. Αυτή είναι μια πολύ θετική λειτουργία που επιτελεί ο στρατός στην κοινωνία μας και σε άλλες κοινωνίες. Υπάρχουν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι που θα ζούσαν χαοτικές ζωές αν δεν υπήρχε η πατερναλιστική και κατά κάποιο τρόπο ματερναλιστική δομή του στρατού.
Για άλλους πάλι, το πλαίσιο μπορεί να είναι μια πολύ οργανωμένη επιχείρηση. Αλλά για τους περισσότερους ανθρώπους είναι η Εκκλησία. Μάλιστα, η πλειοψηφία των εκκλησιαζομένων κατατάσσεται στο Στάδιο Δύο. Παρ' όλο που υπάρχουν διαβαθμίσεις και τίποτα δεν είναι τελείως ξεκάθαρο και μονοκόμματο στα στάδια αυτά, ορισμένα στοιχεία χαρακτηρίζουν συνήθως τη θρησκευτική συμπεριφορά των ανθρώπων στο Στάδιο Δύο. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, εξαρτιούνται από την Εκκλησία για να ελέγξει τη συμπεριφορά τους, και είναι υπερβολικά προσκολλημένοι στους τύπους της θρησκείας - για αυτό και ονομάζω το στάδιο "τυπικό".
Τα άτομα που βρίσκονται στο Στάδιο Δύο αναστατώνονται πολύ αν κάποιος αρχίσει να αλλάζει το τυπικό ή κάποιες τελετουργίες ή εισάγει νέους ύμνους. Για παράδειγμα, στην επισκοπική εκκλησία, στα μέσα της δεκαετίας του εβδομήντα, αποφασίστηκε ότι θα μπορούσαν να λένε τα ίδια πράγματα με άλλο τρόπο κάθε Κυριακή, και πολλοί πιστοί αντέδρασαν τόσο έντονα που δημιουργήθηκε πραγματικό σχίσμα. Ένα άλλο παράδειγμα: Στη δεκαετία του εξήντα, το Συμβούλιο II της Ρωμαϊκής Καθολικής ιεραρχίας του Βατικανού οδήγησε σε βαθιές αλλαγές την εκκλησία, και τριάντα χρόνια αργότερα, ο Πάπας Ιωάννης ο Δεύτερος εξακολουθεί να προσπαθεί να ανατρέψει τους καθολικούς τις αλλαγές αυτές. Και δεν πρόκειται μόνο για τους επισκοπικούς και τους καθολικούς. Αυτού του είδους η αναταραχή συμβαίνει σε κάθε αίρεση κάθε θρησκείας σε ολόκληρο τον κόσμο. Και δεν είναι διόλου παράξενο που οι άνθρωποι στο Στάδιο Δύο αναστατώνονται τόσο όταν το τυπικό της θρησκείας τους αλλάζει, γιατί εξαρτιούνται ακριβώς από αυτούς τους τύπους για να απελευθερωθούν από το χάος.
Ένα άλλο πράγμα που χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά των ανθρώπων στο στάδιο αυτό είναι ότι βλέπουν το Θεό σαν ένα σχεδόν αποκλειστικά εξωτερικό ον. Ελάχιστα κατανοούν εκείνο το κομμάτι του Θεού που ζει μέσα μας - το οποίο οι θεολόγοι έχουν ονομάσει ενυπάρχον, ή πανταχού παρόν - τη θεότητα που κατοικεί μέσα στον ανθρώπινο πνεύμα. Φαντάζονται πως ο Θεός βρίσκεται πάντα εκεί πάνω, εκεί έξω. Τον οραματίζονται σύμφωνα με το αρσενικό μοντέλο και παρ' όλο που πιστεύουν πως είναι γεμάτος αγάπη ταυτόχρονα του προσδίδουν τη δύναμη να τιμωρεί, την οποία Εκείνος δε φοβάται να χρησιμοποιεί όταν το καλεί η περίσταση. Οι άνθρωποι αυτοί βλέπουν τον Θεό σαν ένα γιγάντιο φιλεύσπλαχνο μπάτσο ψηλά στον ουρανό. Και από πολλές πλευρές, αυτό είναι ακριβώς το είδος του Θεού που χρειάζονται οι άνθρωποι στο Στάδιο Δύο.
Ας πούμε, τώρα, ότι δύο άνθρωποι που πατούν γερά στο Στάδιο Δύο συναντιούνται και παντρεύονται και κάνουν παιδιά. Μεγαλώνουν τα παιδιά τους σε ένα σταθερό σπιτικό, γιατί η σταθερότητα έχει μεγάλη αξία για τους ανθρώπους στο Στάδιο Δύο. Φέρονται στα παιδιά με σεβασμό επειδή η εκκλησία τους έχει διδάξει ότι τα παιδιά είναι σημαντικά και πρέπει να τα φέρονται με σεβασμό. Και παρ' όλο που η αγάπη τους μπορεί να είναι λιγάκι τυπική ή χωρίς φαντασία μερικές φορές, ωστόσο τα αγαπούν επειδή η εκκλησία τους λέει ότι πρέπει να τα αγαπούν και τους διδάσκει πως να δείχνουν την αγάπη τους.
Τι θα συμβεί σε ένα παιδί που μεγαλώνει σε ένα τέτοιο σταθερό, γεμάτο αγάπη σπιτικό και που οι γονείς του του φέρονται με σεβασμό γιατί το θεωρούν σημαντικό; Το παιδί θα ρουφήξει τις θρησκευτικές αρχές των γονιών του - είτε είναι χριστιανοί, είτε είναι βουδιστές, μωαμεθανοί ή εβραίοι - όπως το γάλα της μητέρας του. Μέχρι να φτάσει στην εφηβεία, οι αρχές αυτές θα έχουν κυριολεκτικά χαραχτεί στην καρδιά του, θα έχουν "εσωτερικευθεί" για να χρησιμοποιήσω τον ψυχιατρικό όρο. Αλλά τώρα πια, το παιδί θα έχει γίνει ένα αυτόνομο ανθρώπινο ον με δικές του αρχές, που δε χρειάζεται να εξαρτιέται από κάποιον άλλο, από ένα θεσμό για να ελέγξει τη συμπεριφορά του.
Σε αυτή τη φάση - η οποία, κατά την υγιή ανάπτυξη συμπίπτει συνήθως με την εφηβεία - είναι που οι άνθρωποι αρχίζουν να λένε, "Ποιος χρειάζεται αυτούς τους ανόητους μύθους και τις προλήψεις και τους ξεπερασμένους αυτούς θεσμούς;" Τότε αρχίζουν - συχνά προς μεγάλη, αν και τελείως αδικαιολόγητη θλίψω των γονιών τους - να απομακρύνονται από την Εκκλησία, και να γίνονται αμφισβητίες, αγνωστικιστές ή άθεοι. Στο σημείο αυτό έχουν αρχίσει να περνούν στο Στάδιο Τρία, το οποίο ονομάζω "σκεπτικιστικό/ατομιστικό".
Και πάλι μιλώντας γενικά, οι άνθρωποι στο Στάδιο Τρία είναι πιο μπροστά από τους ανθρώπους στο Στάδιο Δύο ως προς την πνευματικότητά τους, παρ' όλο που δεν είναι θρησκευόμενοι με την συνήθη έννοια της λέξης. Δε είναι καθόλου αντικοινωνικοί. Συχνά είναι επιστήμονες, και πάντως έχουν επιστημονικό τρόπο σκέψης. Όλοι τους αναζητούν την αλήθεια. Και αν αναζητήσουν την αλήθεια αρκετά βαθιά και αρκετά πλατιά, όπως έχω προτείνει, τελικά αρχίζουν να βρίσκουν αυτό που ψάχνουν. Τότε, καταφέρνουν να ταιριάξουν μεταξύ τους αρκετά κομματάκια αλήθειας ώστε να δουν, έστω φευγαλέα, την όλη εικόνα και να αντιληφθούν ότι δεν είναι μόνο όμορφη, αλλά και ότι περιέργως μοιάζει με πολλούς από εκείνους τους μύθους στους οποίους πίστευαν οι γονείς τους και οι παππούδες τους, οι οποίοι βρίσκονταν στο Στάδιο Δύο,. Και σε αυτό το σημείο είναι που περνούν στο Στάδιο Τέσσερα. το οποίο αποκαλώ "μυστικιστικό/κοινωνικό".
Χρησιμοποιώ τη λέξη "μυστικιστικό" για να περιγράψω το στάδιο αυτό παρ' όλο που είναι μια λέξη που δύσκολα ορίζεται, που συχνά ορίζεται λάθος, και που σαν έννοια έχει υποτιμηθεί στην κοινωνία μας. Οι μυστικιστές, ωστόσο, έχουν διακρίνει κάποια συνοχή κάτω από την επιφάνεια των πραγμάτων και έχουν κατανοήσει πως οι άντρες και οι γυναίκες, οι άνθρωποι που βρίσκονται πάνω στη γη και εκείνοι που δεν είναι εδώ - όλα συνδέονται μεταξύ τους. Βλέποντας αυτού του είδους την αλληλοσύνδεση κάτω από την επιφάνεια, οι μυστικιστές όλων των πολιτισμών και των θρησκειών έχουν μιλήσει για ενότητα και κοινωνικότητα. Και πάντα μιλούν με παράδοξα.
Η λέξη "μυστικιστής" έχει τη ρίζα της στη λέξη "μυστήριο". Οι μυστικιστές είναι άνθρωποι που αγαπούν το μυστήριο. Αγαπούν να λύνουν μυστήρια, και ωστόσο, την ίδια στιγμή, ξέρουν πως όσο περισσότερα μυστήρια λύνουν, τόσο περισσότερα θα συναντήσουν. Αλλά νιώθουν άνετα ζώντας σε έναν κόσμο μυστηρίου, ενώ όσοι βρίσκονται στο Στάδιο Δύο αισθάνονται πολύ άσχημα όταν τα πράγματα δεν είναι απολύτως ξεκάθαρα και τακτοποιημένα.
Οι αρχές αυτές δεν ισχύουν μόνο για το Χριστιανισμό και δεν ισχύουν μόνο στις ΗΠΑ, αλλά ισχύουν σε όλα τα έθνη, τους πολιτισμούς, και τις θρησκείες. Μάλιστα, ένα από τα πράγματα που χαρακτηρίζουν όλες τις μεγάλες θρησκείες του κόσμου είναι ότι δείχνουν να έχουν μια ικανότητα να μιλούν σε ανθρώπους τόσο στο Στάδιο Δύο, όσο και στο Στάδιο Τέσσερα, σαν οι διδασκαλίες μιας δεδομένης θρησκείας να μπορούν να μεταφραστούν με δύο διαφορετικούς τρόπους. Για να πάρουμε ένα παράδειγμα από τον ιουδαϊσμό, ο Ψαλμός 111 τελειώνει με τους στίχους: "Ο φόβος του Θεού είναι η αρχή της σοφίας". Στο Στάδιο Δύο, οι στίχοι αυτοί ερμηνεύονται ως εξής: "Όταν αρχίσεις να φοβάσαι το μεγάλο μπάτσο ψηλά στον ουρανό, τότε έχεις γίνει πραγματικά έξυπνος". Αυτό είναι αλήθεια. Στο Στάδιο Τέσσερα η ερμηνεία είναι: " Το δέος απέναντι στο Θεό δείχνει το δρόμο προς τη φώτιση". Και αυτό είναι επίσης αλήθεια.
" Ο Ιησούς είναι ο Σωτήρας μου" , είναι μια αγαπημένη δήλωση των χριστιανών και προσφέρει ένα ακόμη παράδειγμα. Τα άτομα που βρίσκονται στο Στάδιο Δύο συνήθως ερμηνεύουν τη φράση αυτή ως επιβεβαίωση του γεγονότος ότι ο Ιησούς είναι σαν τη καλή νεράιδα που θα με σώζει όποτε βρίσκομαι σε δύσκολη θέση αρκεί να θυμάμαι να επικαλούμαι το όνομά Του. Και αυτό είναι αλήθεια. Εκείνος θα κάνει ακριβώς αυτό,. Στο Στάδιο Τέσσερα ωστόσο, μέσα από τη ζωή και το θάνατό Του, μου έδειξε το δρόμο που πρέπει να ακολουθήσω για τη σωτηρία μου. Και αυτό είναι επίσης αλήθεια.
Όπως είπα, το χαρακτηριστικό αυτό της διττής ερμηνείας ισχύει όχι μόνο για το χριστιανισμό και τον ιουδαϊσμό. αλλά και για τον μουσουλμανισμό, τον ταοϊσμό, το βουδισμό, και τον ινδουισμό. Μάλιστα, νομίζω πως αυτό είναι που τις κάνει μεγάλες θρησκείες. Αφήνουν όλες χώρο τόσο για τους πιστούς που βρίσκονται στο Στάδιο Δύο όσο και για εκείνους που βρίσκονται στο Στάδιο Τέσσερα.
Συνεχίζεται...
Επιμέλεια κειμένων: Ευαγγελία Τσέλκου
